Romerbrevsforelæsningen 1515-16

¹   [6] Miserebor, cui misertus sum [9, 15].

[7] Grec⌊us Sic: ‘Miserebor, cuiuscunque misereor, et Commiserabor, [8] quemcunque commiseror’, q. d. cuius in presenti predestinatione misereor [9] apud me, huius etiam miserebor postmodum in effectu, Vt sic presens [10] tempus | ‘misereor’ | predestinantis misericordiam intrinsecam, tempus [11] autem futurum predestinato exhibitam misericordiam notet. Sic etiam [12] de ‘commiserabor’.

”Jeg forbarmer mig over, hvem jeg vil” (Rom 9,15).

På græsk lyder det sådan: “Jeg forbarmer mig over den, jeg forbarmer mig over, og viser nåde mod den, jeg viser nåde”. Altså, den, som jeg i den nuværende forudbestemmelse forbarmer mig over, ham vil jeg også forbarme mig over senerehen i virkeligheden, så at således nutidsformen “misereor” er forudbestemmelsens indre barmhjertighed, men futurum-formen betegner den forudbestemte udviste barmhjertighed. Således også med “commiserabor”.

²   [13] Heb⌊reus Sic: ‘Miserebor, cui miserebor, et ignoscam, cui ignoscam.’ [14] Hoc velut indefinite dicitur ac fortuitu sine predestinationis expressione [15] misericordiam profert. Quomodo etiam Exo. 3. dicit: ‘Ego sum, qui [16] sum’, seu: ‘Ego ero, qui ero.’

På hebraisk lyder det således: “Jeg vil forbarme mig over den, jeg vil forbarme mig over, og tilgive den, jeg vil tilgive”. Dette kan nok siges at være ubestemt og tilfældigt og at fremføre barmhjertigheden uden forudbestemmelsens udtryk. Sådan som han også siger 2 Mos 3,14: “Jeg er den, jeg er”, eller “Jeg vil være den, jeg vil være”.

³ [17] Videtur istis verbis repellere || quasi a cogitatione et inquisitione [18] predestinationis repellendo || Curiosos inquietosque de predestinatione sui [19] Vel aliorum. Vt et vulgo: Wem es wirt, dem wirt es, wen es trifft, den [20] triffts, q. d. Nemo sciet, cui miserebor et ignoscam, Nec meritis nec [21] operibus nec vllis aliis poterit id certum esse vlli. | Et ita est verbum [22] timoris et humiliationis. |

Med disse ord synes de nysgerrige og utålmodige at blive tilbagevist, idet de slås tilbage i deres tanker og undersøgelser af forudbestemmelsen for deres eget eller for andres vedkommende. Som det også hedder på tysk: “Den, det bliver, ham bliver det; den, det træffer, ham træffer det”, dvs., ingen véd, hvem jeg vil forbarme mig over og tilgive, hverken fortjenester eller gerninger eller noget andet kan gøre det sikkert for nogen. Og det er således et ord til frygt og ydmygelse.

⁴  [23] Notandum ergo, Quod in Heb⌊reo ‘Misereor’ primo loco positum [24] significat eo modo misereri, Vt beneficium Vel donum gratuitum donet, [25] qui miseretur, quod fit etiam in eum, qui non offendit Vel peccauit, (W398) [1] Sed tantum eguit et pauper est. Vnde ‘Hannan’ (Heb⌊reo misertus) [2] ‘beneficium donauit’ significat. Inde Hanna i. e. gratia | beneficium, | [3] | donum gratuitum | et Iohannan Seu Iohannes grȩca terminatione.

Man skal derfor lægge mærke til, at på hebraisk betyder “misereor”, når det stilles foran, at forbarme sig på den måde, at den, der forbarmer sig, giver en velgerning eller en gratis gave, hvilket også sker mod den, som ikke har krænket ham eller syndet, men blot er i mangel eller fattig. Derfor betyder også “Hannan” (på hebraisk den forbarmede) “han har givet en velgerning”. Og således betyder “Hanna” nåde, velgerning, en gratis gave og “Johannan” eller “Johannes” på græsk en begrænsning.

⁵  [4] ‘Ignoscam’ autem, seu ‘miserabor’ significat ‘remittere’ et ‘ignoscere’, [5] quod etiam sine beneficio fieri potest in eum, qui reus et offensor est. [6] Vt Quando Deus remittit inferni pȩnam | et peccatum |, miseratur, [7] Quando dat gratiam et cȩlorum regnum, miseretur. Hoc verbum Heb⌊reo [8] dicitur ‘Richem’.

Men ”Jeg vil tilgive” eller “jeg vil forbarme mig” betyder “at eftergive” og”tilgive”, også når der ikke finder nogen velgerning sted imod ham, som er skyldig eller har forbrudt sig. Som når Gud eftergiver helvedes straf og synd, så forbarmer han sig, når han giver nåde og himmeriges rige, så har han forbarmet sig. Dette ord hedder på hebraisk “richem”.

⁶  [9] Non est Volentis neque Currentis [9, 16].

[10] Non Est hoc intelligendum, Quod ita sit miserentis Dei solius, Vt [11] non sit necesse | aliquem | velle et currere, Sed Quod homo Velit et [12] currat, hoc ipsum | non | est suȩ virtutis, Sed misericordiȩ Dei, Qui dedit [13] hanc potentiam voluntatis et operationis, Sine qua homo ex seipso neque [14] velle neque currere potest. Vt Apostolus Phil. 2.: ‘Deus, qui operatur [15] in Vobis et velle et perficere.’(Fil 2,10) Hoc idem est, quod hic dicit in sensu, [16] licet aliis verbis: ‘Non est volentis neque currentis’ i. e. perficientis, [17] ‘Sed Dei miserentis’ i. e. donum dantis gratiȩ suȩ. Sic psalmo 118.: [18] ‘Viam mandatorum tuorum cucurri’ i. e. perfeci, ‘cum dilatasti cor meum’, [19] i. e. cum fecisti me velle et posse.

”Det afhænger altså ikke af menneskets vilje eller stræben” (Rom 9,16)

Dette skal ikke forstås på den måde, at det således afhænger af den forbarmende Gud alene, så det ikke er nødvendigt for nogen at ville eller at stræbe, men på den måde, at mennesket vil og stræber, det er selve det, der ikke sker ud af dets egne kræfter, men ud af Guds barmhjertighed, som giver denne evne til at ville og handle, uden hvilken mennesket ud af sig selv hverken kan ville eller stræbe. Som apostelen siger i Fil 2,10: “Gud, som virker i jer at ville og fuldføre”. Det er den samme mening, han her giver udtryk for, omend med andre ord: “Det afhænger ikke af den, der vil eller stræber”, dvs. fuldfører, “men af Gud, der forbarmer sig” (Rom 9,16), altså: gaven kommer af, at Guds nåde gives. Således også i Sl 119,32: “Jeg har løbet på dine buds vej”, dvs jeg har fuldført, “for du har gjort mit hjerte frit”, dvs. du har givet mig at ville og kunne.

⁷  Et psalmo 1.: ‘In lege Domini Voluntas [20] eius.’ || Et si quis etiam querat, ‘Currere’ significat ‘in Deo viuere et [21] conuersari’. Vnde Vita Iustorum vocatur Via, psalmo 1.: ‘Quoniam Nouit [22] Dominus viam Iustorum.’ || Sic et Iere. X.: ‘Scio, Domine, Quia non [23] Bl. 106. *est hominis Via eius, Nec viri est, vt ambulet et dirigat gressus suos.’ [24] Est enim in iis omnibus Velut quedam contradictio. Quia si est via hominis [25] non eius via, Quare ergo dicit: ‘Via eius’? Via hominis non est via eius. (W399)

Og Sl 1,2: “Hans vilje er i Herrens lov”. Og hvis nogen spørger videre, så betyder “stræbe” “leve og vandre i Gud”. Derfor kaldes også de retfærdiges liv “vejen”, Sl 1,6: “For Herren kender de retfærdiges vej”. Således også i Jer 10,23: “Jeg véd det, Herre, for mennesket bestemmer ikke sin egen vej, det står ikke i den vandrendes magt at gøre sine skridt faste”. Der er nemlig i alt dette en slags modsigelse. For hvis menneskets vej ikke er hans, hvorfor siger han da: “Hans vej”? Menneskets vej er ikke menneskets vej.

⁸  [1] Sic et hic: ‘Non est currentis’ sc. cursus eius ‘Neque Volentis’ sc. voluntas. [2] | Mira res! | Voluntas non est volentis Et cursus non est currentis, [3] ||Sed Dei, qui dat et creat illam. || Eodem modo | Apostolus Gal. 2. |: [4] ‘Viuo ego, iam non ego.’ (Gal 2,20) Et Christus: ‘Doctrina mea non est mea.’ (Joh 7,16) [5] Et Eccles. 9.: ‘Vidi nec velocium esse cursum nec fortium bellum Nec [6] sapientium panem nec doctorum diuitias Nec artificum gratiam.’ (Præd 9,11) [7] Cuius ergo? An Cursus est Sedentium et stertentium? Et bellum infirmorum? [8] Vtique non.

Således også her. “Det afhænger ikke af den, der stræber”, dvs, af hans løberi, “og ikke ”af den, der vil”, dvs af hans vilje. Hvor mærkeligt! Viljen tilhører ikke den, der vil. Og bestræbelsen ikke den, der stræber, men Gud, som giver og skaber den. På samme måde siger apostelen i Gal 2,20: “Jeg lever, men dog er det ikke mig, der lever”. Og Kristus siger: “Min lære er ikke min egen”. Og Præd 9,11: “Jeg så, at løbet ikke afhænger af de hurtige, krigen ikke af de tapre, føde ikke af de vise, rigdom ikke af de lærde, nåde ikke af de kyndige”. Hvem afhænger det da af? Mon løbet afhænger af siddende og de snorkende? Og krigen af de svage? Overhovedet ikke.

⁹  Sed Quia omnes sunt Instrumentum Dei, ‘Qui [9] operatur omnia in omnibus’. (1 Kor 12,6). Sicut In simili Sectio ligni Non est securis, [10] Sed secantis Et percussio canis non est Virgȩ, Sed percutientis in ea. [11] Vnde Isa. X. dicitur contra eos, qui de suis viribus presumunt Nocere et [12] malum inferre aliis: ‘Dixit rex Assur: In fortitudine manus meȩ fȩci’ [13] etc. Sequitur: ‘Nunquid gloriabitur securis contra eum, qui secat in [14] ea? aut exaltabitur serra contra eum, a quo trahitur?

Men det sker sådan, fordi alle er Guds redskaber, han, som “virker alt i alle”. Ligesom det et lignende sted (Es 10,15) hedder, at træet ikke tilhører saven, men den, der saver, og slagene mod hunden ikke tilhører kæppen, men den, der slår. Derfor hedder det også i Es 10,13 imod dem, som mener, at de med deres egne kræfter kan skade andre og påføre dem ondt: “Assurs konge sagde: 'med min hånds styrke har jeg handlet”, osv. Men senere hedder det: “Mon øksen praler imod ham, som hugger med den? Eller ophører saven sig imod ham, der trækker i den?

¹⁰ Quomodo, si [15] eleuetur Virga contra eleuantem se, et exaltetur baculus, qui vtique [16] Lignum est?’ (Es 10,13) Et infra 41. Irridens eos dicit: ‘Bene quoque aut male, [17] si potestis, facite’, (ES 41,24) i. e. si potestis bonum facere alicui egenti me non [18] cooperante, Videamus. Et satis patet experientia, Vt quos Deus punit, [19] nemo potest curare aut adiuuare. Sic econtra Malefacere (i. e. aliis [20] damna inferre); multi enim magna conantur, Sed non preualent Deo eis [21] resistente et non cooperante. Hoc satis apparuit In Pharaone, Qui Voluit [22] male facere filiis Israel, Sed non potuit. Et sic ostendit Deus in eo suam [23] potentiam, vt non vellet, quia induratus fuit; Nec cucurrit multo minus [24] quam voluit.

Hvorledes, mon kæppen rejser sig mod den, der hæver den, og ophøjer stokken sig mod den, der ikke er af træ?” Og nedenfor, i Es 41,23, siger håner han dem og siger: “Godt eller ondt, gør noget, hvis I kan!” dvs., lad os se, om I kan gøre godt mod nogen trængende uden at jeg hjælper til. Og erfaringen viser tilstrækkeligt, at dem, Gud straffer, kan ingen helbrede eller hjælpe. Tværtimod kan de gøre ondt (dvs., påføre andre fordømmelige ting); mange har jo forsøgt sig med store ting, men de har ikke sejret, hvis Gud holdt sig tilbage og ikke arbejdede med. Dette ses tydeligt på Farao, som ville gøre ondt mod Israels sønner, men ikke kunne det. Og i den grad viste Gud på ham sin magt, at han ikke ville, fordi han blev forhærdet; og meget mindre stræbte han efter det end han ville det.

¹¹  [25] Quare ex isto textu non hoc sequitur, Quod Velle et currere hominis [26] Nihil sit, Sed Quod non suȩ virtutis sit. Quia opus Dei non est nihil. [27] At velle et currere hominis est opus Dei. Loquitur enim de Velle [28] et currere secundum Deum i. e. de vita Charitatis et Iustitiȩ Dei. [29] Aliorum autem Velle et currere nihil est, qui non in via Dei volunt et [30] currunt, licet magna Velint et valde currant. Quia non sunt ex Deo [31] nec placita ei, de quibus Isaiȩ 41.: ‘Vos ex nihilo estis, Et opus vestrum [32] ex eo, quod non est.’ (W400)

For det følger ikke af denne tekst, at det, at mennesket vil og stræber, ikke er noget, men at det ikke sker ved menneskets egne kræfter. For Gud gerninger er ikke intet. Men det, at mennesket vil og stræber, er Guds gerninger. For der tales nemlig om at ville og stræbe i overensstemmelse med Gud, dvs., om kærlighedens og Guds retfærdigheds liv. Men andres villen og stræben er ingenting, for de vil og stræber ikke på Guds vej, hvor stort de end vil og hvor hårdt de end stræber. For de er ikke af Gud og behager ham ikke; om dem siger Es 41,24: “I er af intet, og jeres gerning er af det, der intet er”.

¹² [1] Hic tamen Moneo, Vt in istis speculandis nullus irruat, [2] qui nondum est purgate mentis, Ne cadat in barathrum [3] horroris et desperationis, Sed prius purget oculos cordis in [4] Bl. 106b. meditatione Vulnerum Ihesu Christi. *Neque enim ego ista legerem, [5] Nisi ordo lectionis et necessitas cogeret. Quia hoc est robustissimum [6] vinum et perfectissimus cibus, solida esca perfectorum i. e. excellentissima [7] theologia, de qua Apostolus: ‘Sapientiam loquimur inter perfectos.’

Dog her anbefaler jeg, at ingen stormer ud i disse spekulationer, som aldrig hører et rent sind til, at han ikke skal falde ned i rædslernes og fortvivlelsens afgrund, men først skal rense hjertets øje ved meditation over Jesu Kristi sår. For jeg selv har ejheller læst disse ting, uden at lektionens rækkefølge og nødvendigheden tvang mig til det. For dette er den stærkeste vin og den mest fuldkomne mad, et solidt måltid for de fuldkomne, dvs., den højeste teologi, om hvilken apostelen siger: “Vi taler visdom blandt de fuldkomne”, 1 Kor 2,6.

¹³ [8] Ego vero paruulus sum, lactis indigens, non esca. Ita faciat, qui mecum [9] paruulus est. Tuta satis sunt nobis Vulnera Ihesu Christi, ‘foramina [10] petrȩ’. Discutiant primum Sententiarum Robusti et perfecti, Qui merito [11] non primus, Sed nouissimus liber esset. In quem multi hodie temere ruunt [12] et mire etiam excȩcantur.

Men jeg selv var et barn, jeg drak mælk, fik ikke fast føde, (1 Kor 3,2). Således gør den, som sammen med mig er et barn. Fuldstændig nok er for os Jesu Kristi sår, “klippens spalte” (Højs 2,14). Lombarderens sentenser diskuterer dem først stærkt og fuldkomment, som fortjent er ikke den første, men den nyeste bog. I hvilken mange nuomstunder frygtsomt handler overilet, og endda forunderligt nok bortskærer.

¹⁴  [13] Quid adhuc queritur? [9, 19].

[14] Hoc aliqui passiue, Vt Lauren⌊tius Vall⌊ensis, Stapulensis personaliter, [15] Sed Erasmus dicit omnes Interpretes grȩcos deponentaliter accipere, (W401) [1] quibus ipse consentit. Est autem Sciendum, Quod Apostolus hoc verbum [2] inducit in persona impie et superbe contra Deum contendentium ac ex [3] indignatione velut contra iniuriosum atque ȩqualem murmurantium.

”Hvad har han så mere at bebrejde os?” (Rom 9,19).

Dette er der nogen, f.eks. Laurentius Valla og Stapulensis, som vil forstå passivt, men Erasmus siger, at alle de græske fortolkere forstår det “deponentalt”, hvilket han selv tilslutter sig. Men man bør vide, at apostelen tillægger dette ord en ufrom og overmodig person, som kæmper mod Gud, og at apostelen siger, som han gør, af indignation som indlæg imod dem, der gør vrøvl imod uretfærdigheden ud fra en lighedstankegang.

¹⁵ [4] Ideo in Grec⌊o habetur Non, vt nos habemus, ‘Qui respondeas’, Sed [5] ‘qui contra’ seu ‘aduersus respondes’, q. d. tune cum tuo creatore etiam [6] litigare atque opponere et respondere audes, nec in aliquo cedere paratus?

Derfor står der på græsk, ikke som vi har det: “som går i rette med”, men “som imod” eller “går i rette imod”, altså mon du virkelig vover at skændes med din skaber, står op imod ham og gå i rette med ham, og ikke være beredt på at vige for ham i noget?

¹⁶    [7] Nam nequaquam est peccatum, si quis ex timore et humilitate [8] pie ad Deum dixerit: ‘Quid me fȩcisti sic?’ immo nec si ex abundanti [9] tentationis violentia blasphemaret, Non ideo periret. Quia non est Deus [10] noster Deus impatientiȩ et crudelitatis, etiam super Impios. Quod dico [11] pro Consolatione eorum, qui vexantur Iugiter cogitationibus blasphemiarum [12] et trepidant nimium, Cum tales blasphemiȩ, quia sunt violenter [13] a diabolo hominibus Inuitis extortȩ, aliquando gratiores sonent in aure [14] Dei quam ipsum Alleluia vel quecunque laudis Iubilatio.

cm

¹⁷ Quanto enim [15] horribilior et fȩdior est blasphemia, tanto est Deo gratior, Si cor sentit [16] sese illam nolle, quia non ex corde eam protulit nec elegit. Hoc autem [17] signum est, quod non ex corde eam voluit et quod innocens sit ab illa, [18] si vehementer expauet et terretur eam se fȩcisse. Quia euidens signum [19] sui cordis boni est ille pauor mali. Ideo remedium illorum est [20] non curare eiusmodi cogitationes.

c

¹⁸   [21] Sic et Iob sanctissimus, Cui testis est spiritus sanctus, Quod non [22] peccauit labiis suis nec aliquid stultum contra Deum locutus est in omnibus [23] suis tentationibus, Cum tamen non semel contra Deum dixerit, [24] Vt ibi: ‘Quid est homo, quia magnificas eum, aut quid apponis contra [25] eum cor tuum? Vsque quo non parcis mihi Nec dimittis me?’ Item: [26] ‘Contra folium, quod a vento rapitur, ostendis potentiam tuam, et stipulam [27] siccam persequeris.’ Et illud manifestissime: ‘Quare de vulua eduxisti [28] me?’ Sic eadem querela et Ieremias et Abacuk contra Deum loquuntur.

c

¹⁹  [29] Bl. 107 *Dicit enim Scriptura Pharaoni [9, 17].

[30] Queritur: Qua Consequentia hoc Apostolus ad precedentia loquitur? [31] Respondetur, Quod pulcherrimo ordine loquitur, Quia dixerat secundum (W402) [1] electionem Dei omnia fieri. Et Iacob dilectus a Deo, quia electus fuit, [2] Et misericordiam consecutus, quia sic ab ȩterno placuit, sicut ad Mosen [3] dixit: ‘Miserebor’ etc.

c

²⁰ Hiis dictis mox optime infert Corol⌊larium, Quod [4] euidenter ex dictis sequitur, Scil. Quod solum miserentis est Dei, Quod [5] aliquis diligitur, Iustus est, Cum alioquin omnes ȩqualis sint masse et [6] nullus coram Deo Iustus est, si non misereretur. Tunc sequitur: ‘Dicit [7] enim Scriptura.’ Cuius sensus est: Quod solius Dei miserentis sit et non [8] volentis, patet per hoc et probatur, Quia, vt Deus hoc sic esse ostenderet [9] et sciret homo non suo cursu, Sed Dei miericordia se velle et currere, [10] excitauit Pharaonem super filios Israel vsque in desperationem extremam, [11] Vt intelligerent se non suis viribus Pharaonem euadere, Sed virtute [12] miserentis Dei, Quia eorum euadere non fuit eorum, Sed Domini educentis [13] eos.

c

²¹  Sic et modo, vt suos electos humiliet et doceat in nudam [14] misericordiam suam confidere, deposita omni voluntatis Vel operum presumptione, [15] permittit eos desperate affligi et persequi a diabolo Vel mundo [16] Vel carne, quos excitat. Immo sepius et precipue nostro tempore [17] suscitat diabolum, Vt suos electos in horrenda peccata prosternat et [18] dominetur in eis diu, Vel saltem vt eorum bona proposita semper Impediat [19] et contraria faciant quam volunt, vt sic etiam palpare possint, Quia [20] ipsi non sunt, qui bene velint aut currant. Et tamen per hȩc omnia [21] eos educit et Liberat tandem ex insperato, cum ipsi velut desperati gemant, [22] quod tanta mala volunt et faciunt et tot bona, que volunt, non [23] volunt neque faciunt. Sic, Sic fit, ‘Vt ostendat virtutem suam et [24] annuncietur nomen eius in vniuersa terra’. Et Nota,

c

²² [25] Quod ‘Virtus’ hoc loco idem est, quod infra ‘Notam facere potentiam’, [26] Quia mire Variat noster translator, Quam alibi ‘fortitudinem’, [27] ‘Imperium’, ‘virtutem’, ‘potentiam’, ‘potestatem’ dicunt. Sed Est Magna [28] differentia, Quia Grȩce ‘Dynamys’, heb⌊raice ‘Gebura’, latine ‘Vis’, [29] ‘Vires’, ‘robur’ et propriissime ‘Virtus’, ea scil., Qua quis potens est actiue (W403) [1] ad superandum et perfringendum, quod conatur.

c

²³ Cuius Contrarium In [2] Scripturis Est ‘infirmitas’ i. e. impotentia, Non ‘ȩgritudo’ Vel ‘morbus’, [3] Bl. 107b. *vt ibi: ‘Virtus in infirmitate perficitur.’ Et iterum: ‘Infirmata est, [4] tu vero perfecisti eam.’ Et psalmo 6.: ‘Miserere mei, Domine, quoniam [5] Infirmus sum’; t⌊eutonice Crafftloß, machtloß, econtra Crefftig, mechtig, [6] Vt dicitur: Er vormag vill, vormags nit, er Kans woll thun. Sic de Deo [7] dicitur: ‘Potens est Deus facere.’ Item ‘potens in prelio’.

c

²⁴ [8] Sed ‘Exusian’ grȩce proprie significat ‘potestatem’ seu liberam facultatem [9] et Licentiam. Quȩ est potestas, vt sic dixerim, pacis, Sicut illa [10] belli. Quia in iis, que possidemus et nostra sunt, facultatem liberam [11] habemus et potestatem, Sed in iis, que oppugnamus, potentes et fortes [12] sumus.

c

²⁵  [13] Est et aliud nomen fortitudinis in Heb⌊reo, Quod dicitur ‘Ethan’ [14] i. e. durum, robustum, que est proprie passiua potentia, Vt que actiuam [15] potentiam potest sustinere. Hoc teu⌊tonice dicitur: feßt. || Numer. 24.: [16] ‘Robustum quidem est habitaculum tuum.’ || sicut Rupes est fortis Vel [17] castrum Vel ciuitas, de qua dicit Dominus apud Esaiam 50.: ‘Posui [18] faciem meam vt petram durissimam.’ Sic dicitur fortis, qui non potest [19] extorqueri et superari, || Et homo ceruicosus, impersuasibilis || contrarie [20] primo significato, de quo et vulgo dicitur: ‘Duo lapides fortes non molunt.’ [21] Quia ‘Gebura’ et ‘Ethan’, si sunt ȩqualia, nihil faciunt. A proportione [22] enim ȩqualitatis non fit actio.

c

²⁶ [23] Igitur ad textum redeundo: Vt ostendat Deus virtutem suam, (W404) [1] excitat Pharaonem. Quia non potest ostendere virtutem suam in electis, [2] nisi prius ostendat eis infirmitatem eorum et abscondat virtutem eorum [3] ad nihilumque redigat, vt non glorientur in virtute sua propria. Hoc [4] autem non fieret, Nisi excitaret potentiorem super eos, qui eorum virtutem [5] ad nihilum redigeret, Et tunc sola solius Dei virtus appareat, quod [6] liberantur. Ergo sensus est: Excitaui te, vt opprimas superbam presumptionem [7] meorum, vt sic oppressi clament ad | me | et magnificetur tunc [8] virtus mea in illis et in te. Hic est sensus, quem in glosa secutus sum.

c

²⁷ [9] Potest et alius et forte melior esse, Quod potentia hic non in saluationem, [10] Sed perditionem aliorum accipiatur, Vt sit sensus ab initio: [11] Quod sit Dei miserentis tantum et non volentis et currentis, Exemplum [12] primum Est Iacob, qui miserente Deo bonus factus; Quod autem non [13] miserente eo nullus bonus fit, Exemplum est Pharao, Vt sic habeatur [14] Exemplum pro vtraque parte, Scil. Quod sit miserentis Dei, si quis currat, [15] Et si non velit neque currat, sit non miserentis, Sed indurantis. Et hic [16] mihi satis placet sensus, quia statim sequitur de vtroque exemplo: Ergo, [17] cuius vult, miseretur, et quem vult, Indurat [9, 18]. Etiam ex eo, [18] quod ait: Vt ostendam virtutem meam in te [9, 17], Volens, Quod in perditione [19] eius magnificetur virtus eius.

c

²⁸  [20] Bl. 108. *An non habet potestatem figulus Luti? [9, 21].

[21] B. Aug⌊ustinus Enchy⌊ridio c. 99.: ‘Vniuersum genus humanum in [22] apostatica radice tam Iusto Iudicio diuino damnatum est, vt etiamsi nullus [23] inde liberaretur, Nemo recte posset Dei vituperare Iustitiam. Et qui [24] liberantur, sic oportet liberari, vt ex pluribus non liberatis atque in [25] damnatione Iustissima derelictis ostenderetur, quid meruisset vniuersa [26] conspersio Et quo etiam istos debitum Iudicium Dei duceret, Nisi eius [27] indebita misericordia subueniret, vt volentium de suis meritis gloriari [28] “omne os obstruatur”, et “qui gloriatur, in Domino glorietur”.’

c

²⁹ Magna [29] sunt ista verba et valde ponderanda, quia humiliant atque deterrent [30] valde. Immo pulchre ostendit, Quare hȩc verba Apostolus dixerit, Scil. [31] Vt nos erudiat ad humilitatem. Non enim ad horrorem et desperationem, [32] Sed ad gratie commendationem atque presumptionis destructionem, que [33] est salutaris desperatio, hȩc ponuntur. Vnde b. Aug⌊ustinus ibidem c. 98.: (W405) [1] ‘Altissimo quippe ac saluberrimo sacramento vniuersa faciens atque (vt [2] ita dixerim) vultus sanctarum Scripturarum intuens id admonere videtur, [3] vt, “qui gloriatur, in Domino glorietur.”’

c

³⁰ Ibidem item: ‘Miseretur [4] Deus magna scil. bonitate et indurat nulla iniquitate, vt nec Liberatus [5] de suis meritis glorietur Nec damnatus nisi de suis meritis conqueratur. [6] Sola enim gratia discernit redemptos a perditis, Quos in vnam perditionis [7] massam concreuerat ab origine ducta causa communis.’ Istis [8] itaque verbis efficitur, vt homo agnoscat suam damnationem et desperet [9] suis viribus saluus fieri, Quod alias frigide cogitat, si tantummodo in [10] Adam se cecidisse intelligit. vnde se per liberum arbitrium surrecturum [11] sperat, immo presumit. Hic autem discit, Quod gratia ipsum suscitat [12] ante omne arbitrium et supra arbitrium suum.

c

³¹ [13] Bl. 108b. * Reliquie saluȩ fient [9, 27].

[14] Hoc Nomen ‘Reliquiȩ’ frequens est in prophetis, Similiter et sententia [15] huius dicti, Vt Esaie 4.: ‘Et erit omnis, qui relictus fuerit in Zion [16] et residuus in Ierusalem, sanctus vocabitur, omnis, qui scriptus fuerit [17] in vita in Ierusalem.’

c

³² [18] Et 46.: ‘Audite me, domus Iacob, et omne residuum domus Israel.’

[19] Et 65.: ‘Quomodo si granum in Botro inueniatur et dicatur: Ne [20] dissipes illud, quoniam benedictio est, Sic faciam propter seruos meos, [21] vt non disperdam totum. Et educam de Iacob Semen’ i. e. reliquias etc.

[22] Et Amos 3.: ‘Quomodo si eruat pastor de ore Leonis duo crura aut [23] extremum auriculȩ, sic eruentur filii Israel.’

c

³³ [24] Mich. 2.: ‘In vnum Conducam reliquias Israel.’

[25] Eiusdem 5.: ‘Et erunt reliquiȩ Iacob in gentibus quasi ros a Domino.’

[26] Sic igitur et multis aliis locis Apostoli et fideles de Iudȩis vocantur [27] ‘reliquiȩ’ seu ‘residuum’, immo ‘feces populi Israel’, quasi scil. potioribus [28] et maioribus in perditionem euntibus. Vnde et Isaie 49.: ‘Parum est, [29] vt sis mihi seruus ad suscitandas tribus Israel et fȩces Israel Conuertendas. [30] Dedi te in lucem Gentium’ etc.

c

³⁴ [31] Sic psalmo 77.: ‘Et occidit pingues eorum, et electos Israel impediuit’, [32] q. d. feces saluate sunt et abiectiores, sed Nobiliores sunt excecati, [33] Sicut tota Vua, si proiiciatur et vnum granum seruetur. (W406) [1] Sunt ergo figuratȩ iste reliquiȩ in pauperibus paucis relictis in terra [2] in transmigratione Babylonis, Quando rex et regina et principes ac [3] prophetȩ i. e. potentes, sapientes ac Sancti migrauerunt. Ita et nunc [4] Iudȩi migrauerunt in veram Babyloniam perfidie, omnes nobiliores paucis [5] relictis. Et hanc migrationem plorat Ieremias in suis Trenis Videns in [6] spiritu tunc eam significari.

c

³⁵ [7] Item Sunt figurati per puerum illum Amalechitȩ 1. Reg. 31., Qui [8] relictus erat a domino suo, qui cum turba et preda transierat. Ideo de [9] tanta paucitate reliquiarum Israel dicit Isa. X.: ‘Et erit Israel terrore [10] profugus et reliquiȩ Ligni saltus eius pre paucitate numerabuntur et puer [11] Scribet eos.’ Saltus ligna sunt populus Synagogȩ, densissima et procera [12] multitudine filiorum gloriosa. [13] Vocantur itaque ‘reliquiȩ’ a relinquendo, Vt hic Ex Isaia patet. [14] Quia cȩteris in perditionem proiectis hos solos reliquit sibi pro semine [15] alterius populi.

c

³⁶ [16] Bl. 109. *Verbum enim Consummans et abbreuians in Iustitia [9, 28].

[17] Hoc ‘Consummans et abbreuians’ refertur ad spiritum | et ad literam [18] |, hoc est, Quia Caro et sapientia carnis nullo modo est capax Iustitiȩ [19] et sapientiȩ Dei, Idcirco necesse est ipsum verbum Iustitiȩ et sapientiȩ, [20] quod est verbum fidei, contrahi et abbreuiari, vt prorsus ad carnem et [21] sapientiam eius ac Iustitiam non extendatur nec eam capiat nec capiatur [22] ab eadem. Ideo necesse est Carnales in illo offendi et extra ipsum fieri [23] et abbreuiari ab eodem.

c

³⁷ [24] Nam antequam hoc verbum fidei, verbum spiritus, reuelaretur, [25] Erant omnia in figura et vmbra propter Iudȩorum tarditatem, Erat [26] verbum inconsummatum et imperfectum ac ideo omnibus facile intelligibile, [27] Quia de sensibilibus loquebatur in figuris. At vbi exclusis [28] sensibilibus et figuris cepit Deus loqui verbum spiritus et absconditum, [29] quod est verbum fidei, Et sic Consummatum ac perfectum verbum proferre, [30] tunc simul necessario est etiam abbreuiatum ab omnibus significatis, [31] sensibilibus ac figuralibus. Ac per hoc et omnes illi abbreuiati (W407) [1] sunt, Vel potius ipsum ab omnibus abbreuiatum est, qui illis sensibilibus [2] ac figuralibus adhȩserunt.

c

³⁸ [3] Quod autem dicit ‘Verbum abbreuians’ potius quam rem, hoc ipsum [4] est causa, quare illi ceciderunt. Quia rem visibilem repulit et rem futuram [5] Inuisibilem non exhibuit, Sed verbum tantummodo inter medium illarum [6] dedit. Ideo Qui non credit, perit, Quia non est contentus verbo et negari [7] sibi rem indignatur.

c

³⁹ [8] Iis autem, qui et seipsos quoque abbreuiant et consummant, est hoc [9] verbum consummatum et abbreuiatum ad Iustitiam, Cȩteris autem ad [10] peccatum et iniustitiam propter incredulitatem. Quia Est ‘verbum Consummatum [11] et abbreuiatum In Iustitia’, i. e. Quod Iusti sunt omnes, qui [12] huic verbo credunt.

c

⁴⁰ Non credunt autem, Nisi in Inuisibilia intellectum [13] captiuent et sese precidant ab intuitu omnium visibilium. Quia et verbum [14] in hoc est ‘abbreuiatum’, quia est precisum et separatum ab omnibus [15] visibilibus, Quorum nihil promittit nec exhibet, immo omnia abnegat, [16] abbreuiat et abnegare docet. Quod ideo facit, Quia est ‘Consummatum’ [17] i. e. perfectum verbum, Quod non nisi perfectum et plenum [18] significat.

c

⁴¹ Omne enim verbum, quod aliquid significat aut Nunciat [19] visibile aut creatum, ideo non est consummatum aut perfectum, Quia [20] partem nunciat, non totum, i. e. rem, que totum hominem non satiat, [21] Sed tantum | partem | carnem et sensum eius titillat. Si autem debet [22] nuntiare id, quod perfectum est et totum hominem satiet, necesse est, [23] Vt nihil eorum nunciet, que carnem saturent, i. e. rem creatam vel visibilem, [24] Sed solum Deum.

c

⁴² Ideo eo ipso, dum consummatur, abbreuiatur, [25] Et econtra, dum abbreuiatur, consummatur. Quia Quod consummatur, [26] hoc est pro spiritu, quia nunciat ei, que bona sunt spiritui. Quod autem [27] abbreuiatur, hoc est contra carnem, quia denegat, quecunque sunt bona [28] carnis. Sic econtra Verbum literȩ seu figurȩ veteris eo, quod sonabat [29] et intelligebatur de temporalibus bonis | et | promissis, erat imperfectum [30] et inconsummatum et eo ipso potius prolongabatur et differebatur, [31] quam abbreuiaretur. Quia semper fȩcit spiritum remotiorem fieri ac [32] differri a suis bonis seu ab intellectu suorum bonorum. (W408)

c

⁴³ [1] Bl. 109b. *Breuiter:

[2] Sicut Verbum legis Carnaliter intellectȩ fuit verbum [3] imperfectum et dilatum | seu prolongatum |,

[4] Ita Verbum spiritus i. e. legis spiritualiter intellectȩ [5] est verbum consummatum et abbreuiatum.

c

⁴⁴ [6] Imperfectum, Quia significabat, Sed non exhibebat, quod significabat. [7] Ac per hoc et dilatum est | et prolongatum |, quia ducebat [8] magis ac magis ad imperfectum et carnale, Cum sit impossibile id exhiberi, [9] quod spirituale est, quamdiu | vt | carnale habetur et intelligitur. [10] Sicut quamdiu Signum pro signato accipitur, signatum non habetur. [11] Et sic tandem ipsum verbum non fuit ‘ad Iustitiam’, Sed magis ad [12] iniquitatem, mendacium et vanitatem.

c

⁴⁵ [13] Rursum Verbum Euangelii est consummatum, Quia exhibet, quod [14] significat, sc. gratiam. Ideo et abbreuiatum est, Quia non differt, quod [15] signat, immo prescindit ab omnibus, que prolongant et impediunt adeptionem [16] illius. Vnde et in Iustitia est abbreuiatum, Quia ad Iustitiam [17] valet iis, quibus consummatur et abbreuiatur, quod fit per fidem.

c

⁴⁶ [18] Corol⌊larium. Quia Idem est verbum Nouȩ et veteris Legis, solum [19] secundum nostram Intelligentiam Vel non-Intelligentiam dicitur perfectum [20] Vel non perfectum, Breue Vel longum. Nam Qui etiam sacrosanctum [21] Euangelium superbe intelligunt Vel false (Vt hȩretici et Monii), [22] faciunt sibiipsis ex verbo consummato et breuiato verbum imperfectum [23] et longum i. e. vanum, inutile, mendax. Quia Verbum Christi Non [24] potest suscipi Nisi abnegatis et precisis omnibus i. e. etiam intellectu [25] captiuato et omni sensu humiliter submisso.

c

⁴⁷ Sed Quia plurimi persistunt [26] in superbia sua Et verbum non capiunt, immo verbo non capiuntur, [27] ideo vix reliquiȩ saluantur, Et abbreuiatur in illis, qui pereunt, Sed Consummatur [28] in iis, qui credunt. Et hec est abbreuiatio et Consummatio [29] allegorica i. e. Literalis significatio spiritualis verbi. Sed tamen venit ex [30] Morali. Quia enim Verbum spiritus abnegat omnem superbiam ac sensum [31] proprium, ideo pariter necesse est abneget et prescindatur ab omnibus [32] quoque superbis ac proprie sapientibus. Et sic Breuiatio tropologica [33] infert allegoricam. Quia vero Consummat et perficit humilitatem et (W409) [1] sensum subiectionis, ideo consummat quoque et perficit omnes humiles [2] et submissi sensus homines. Ac sic Moralis quoque Consummatio infert [3] allegoricam.

c

⁴⁸ [4] Fides itaque Est Consummatio et abbreuiatio et Compendium [5] salutis. Siquidem verbum abbreuiatum Est non nisi fides. Vnde probemus? [6] Quia Verbum breuiatum Nulli est tale, nisi intellectum sit esse [7] tale. Sed non nisi fide intelligitur. Ergo fides Est vita et viuum Verbum [8] abbreuiatum. Vide, quam sit breue ‘Argumentum non apparentium’, [9] i. e. ab omnibus prescindit et abbreuiat; ita et fidelis per ipsum [10] ab omnibus abbreuiat, vt in non apparentibus. Deinde Consummatum, [11] Quia ‘Est substantia sperandarum rerum’ i. e. possessio et facultas futurarum [12] rerum, que sunt ȩternȩ, sed non prȩsentium, a quibus abbreuiat.

c

⁴⁹ [13] Et addit: in equitate seu ‘Iustitia’. Quia et verbum literȩ mortuȩ [14] etiam est Consummatum et abbreuiatum, Sed contrarie, scil. in Iniustitia. [15] Quia sicut verbum spiritus consummat humilitatem et humiles, abbreuiat [16] superbiam et superbos, i. e. perficit spirituales et destruit carnales, [17] Bl. 110. *perficit sapientiam spiritus et remouet ‘sapientiam carnis’, edificat [18] Ierusalem et destruit Ihericho, Ita Verbum Literȩ mortuȩ econtra consummat [19] et indurat superbos et destruit humiles, perficit ‘Sapientiam [20] carnis’ et remouet sapientiam spiritus. Et destruit Ierusalem et edificat [21] Iericho. Ideo illud ‘in Iustitia’, hoc ‘in Iniustitia’ est verbum Consummatum [22] et abbreuiatum.

c

⁵⁰ [23] Satis ergo patet, Quod illa duo ad diuersa referuntur, ‘Consummatum’ [24] ad terminum ad quem, ‘Abbreuiatum’ ad terminum a quo. [25] Quia ‘Consummatum’ ostendit, quo perducat verbum huiusmodi, scil. [26] ad perfectionem Iustitiȩ, ‘Abbreuiatum’ vero, a quo auertat idem verbum, [27] scil. a ‘sapientia carnis’ et Iniustitia. Qui ergo Ista duo nolunt, [28] Nihilominus verbum manet abbreuiatum et relinquit illos in carne et [29] Iniustitia.

c

⁵¹ [30] Et est cum isto Verbo sicut cum pallio Vel tectura abbreuiata, Quȩ [31] vbi vnum texerit, alterum nudum relinquit, Isa. 28.: ‘Conangustatum [32] est stratum, ita vt alter decidat, et pallium breue, vtrunque operire non [33] potest.’ Sic et verbum fidei Est angustum, vt non vterque homo in illo [34] quiescere possit, Sed alter i. e. vetus omnino decidit et excidit, Quia non [35] capit eum. Et pallium idem non tegit vtrunque, Sed tantummodo (W410) [1] Nouum hominem.

c

⁵² Valde ergo perfectum et consummatum verbum, quia [2] mire et inundanter consummat hominem, Sed valde breue, quod nullum [3] veterem hominem consummat, Sed abbreuiatur ab omnibus. Vult [4] ergo dicere, Quod Dominus Consummationem faciet, Sed Valde breuem [5] et angustam. Quia in pluribus abbreuiatur, quia totum veterem hominem [6] abbreuiabit secundum perfectionem consummationis, ita et magnitudo [7] abbreuiationis. Erat autem populus fere totus Carnalis et in carne [8] glorians; ideo vehemens ibi facta est abbreuiatio secundum multitudinem [9] carnalium hominum. Et non mirum, Quod omnes fuissent abbreuiati, [10] Quia omnes erant filii carnis et secundum veterem hominem ex patribus [11] nati, Nisi quod Dominus reliquit semen.

c

⁵³ [12] Ergo ‘Consummatio abbreuiata inundauit Iustitiam’. Mira res, Quod [13] Inundatio sit Iustitiȩ et Consummatio et tamen breuis angustaque. Quis [14] Vidit diluuium angustum? Et Quis vidit Consummari idem simul et [15] angustari, simul perfici et velut minui, Simul minutum et magnificatum, [16] Simul repletum et euacuatum? At hic sic factum est, Simul magnifice [17] vestitum et tectum et tamen pene totum nudatum et exutum, Simul [18] Consummatum promissum Dei et tamen abbreuiatum fere omnibus. Sed [19] quibus consummatum est, Inundanter est Consummatum in Iustitia.

c

⁵⁴ [20] Bl. 110b. *Qui Crediderit, non Confundetur [9, 33].

[21] Heb⌊reus: ‘Qui Crediderit, Non festinet.’ Quod sic potest concordari, [22] Quod Qui credit in Christum, securus est in conscientia sua et Iustus, [23] Qui, Vt Scrip⌊tura dicit, ‘Confidit vt Leo’. Et iterum: ‘Non conturbabit [24] Iustum, quicquid acciderit ei’, Vbi ‘Impius’, Prouer. 28., ‘fugit [25] nemine persequente’. Et iterum Isa. 28. 57.: ‘Impii sicut mare feruens, [26] quod quiescere non potest.’ ‘Non est pax impiis, dicit Dominus.’ Et [27] psalmo 1.: ‘Non sic Impii, Sed tanquam puluis, quem proiicit ventus.’

c

⁵⁵ [28] Leui. 26.: ‘Terrebit eos sonitus folii volantis.’ Et Isaie 30.: ‘Hȩc dicit [29] Dominus Deus, | Sanctus | Israel: Si reuertamini et quiescatis, salui [30] eritis. In Silentio et spe erit fortitudo vestra. Et noluistis et dixistis: [31] Nequaquam, Sed ad equos fugiemus. Ideo fugietis. Et super veloces [32] ascendemus, ideo Velociores erunt, qui persequuntur vos. Mille homines (W411) [1] a facie terroris vnius’ etc.

c

⁵⁶  Est ergo sensus, Quod Qui Credit in Christum, [2] Non festinet, Non fugiet, Non terrebitur, Quia Nihil timet, stat [3] quietus et securus, fundatus supra firmam petram, vt Matt. 7. Dominus [4] docuit. Qui autem non credit in eum, vtique ‘festinet’, i. e. fugiet et tamen [5] effugere non poterit Instante tribulatione et angustia, precipue autem [6] Iudicio. Hȩc est enim pȩna damnatorum et Inquies sine fine, Quod fugiunt [7] Deum et tamen effugere non possunt.

⁵⁷ Quod etiam omnis Conscientia [8] mala Christum oblita facit, Vt Deutro. 28.: ‘Mane dices: Quis mihi det [9] vesperam? Et Vespere: Quis mihi det mane? Propter cordis tui formidinem, [10] qua terreberis.’ ‘Dabit enim tibi Dominus cor pauidum et animam [11] consumptam merore.’

⁵⁸ [12] Talis autem horror et fuga festinantis conscientie Est ipsa Confusio [13] conscientie. Quia Vt Ply⌊nius ait: ‘Nulli animalium Est pauor Confusior [14] quam homini.’ Ideo quam apte Respondet Nostra translatio cum LXX, [15] Quia illi dicentes: ‘Non Confundetur’ Volunt Confusionem et perturbationem [16] conscientiȩ significare, Quȩ fit a terrore et pauore, Vt nullus ordo [17] cogitandi, consiliandi ibi relinquatur, Sed tantum fuga queratur et tamen [18] non Inueniatur. Sicut Confusio fit in bellicis tumultibus, Vbi pauor et [19] terror inciderit, festinatur ibi et confunditur quilibet. Talis Est pena [20] omnium morientium, immo patientium extra Christum, Quia perturbantur, [21] Vt nihil sciant, quid faciant.

⁵⁹ [22] B. Hiero⌊nymus, quem sequitur Lyra, dicit: ‘Non festinet’, i. e. Non [23] videtur ei propinquus aduentus Domini, Sicut Tessalonicenses Mouebantur [24] et terrebantur, quasi instaret dies Domini, q. d. Non est ita [25] pusillanimis, qui credit in Christum, Quod propter quamcunque tribulationem [26] statim putet adesse Iudicii diem. Hanc autem glosam Non [27] intelligo, quid velit, licet non reprobem, Sed tamen, Quia non vacat, [28] disquirere transeo.

⁶⁰ [29] Bl. 111. *Posset et alia esse glosa, quȩ mea quondam fuit, Sed violentior (W412) [1] paulo, Scil. Quod Qui in Christum credit, Non festinat stulto zelo et cursu [2] demonii meridiani cȩteros Iudicare, seipsum excusare, Sed humiliter [3] sentit Et docilis est ac dirigibilis. Multi enim in feruore nouicio festinant [4] ad cȩlum et ad Iustitiam atque sapientiam nimis accenso studio, quod [5] diabolus excitat, Vt primo cursu exhausti postea inutiles fiant in omni [6] fastidio boni studii et tepidi penitusque languidi ad omne bonum, Quia [7] effusi sunt sicut aqua in principio. Sic ‘hereditas, ad quam festinatur in [8] principio, in fine benedictione carebit’. Et B. Aug⌊ustinus in lib⌊ro de [9] Beata Vita: ‘Quod nimio ardore suscipitur, solet malo fastidio perire.’

⁶¹ [10,11,12] /Item festinant etiam alii et prompti sunt alios { Iudicare/ docere/ audiri, [13,14,15] /tardi { Iudicari/ doceri/ audire. /Non sic, Qui in Christum credit, Sed est, sicut ait B. Iac⌊obus: [16] ‘Sit autem omnis homo tardus ad loquendum, Velox ad audiendum.’ [17] Sed Contra Iudȩi Noluerunt audire, quia festinauerunt corde etc.

⁶² [18] Sed Quia In Grȩco ‘Confundetur’ Non secundum latinissimam et [19] propriam significationem ponitur, vt supra dictum est de Confusione [20] i. e. disturbatione etc., sed ‘Confundetur’ i. e. pudefiet seu erubescet, [21] Ideo festinatio illa et erubescentia sic concordant, Quod pudefactus abhorret [22] apparere, querit fugam et latere. Sicut dicunt: ‘Cadite, montes, [23] super nos.’ Ideo Confusio illa facit eum festinare i. e. horribiliter fugere. [24] Quod non facit, Qui Credit in Christum, Quia non confunditur nec erubescit [25] securus de Christo.

⁶³ [26] Igitur Idem vtraque translatio habet, sed LXX causam, hebraica [27] vero Effectum expressit, sicut alias sepissime. Nam ad Confusionem et [28] pudefactionem Sequitur fuga et festinatio | horrentis apparere |. (W413)

⁶⁴ [1] Bl. 111b. *Cap. decimum.

[2] Zelum Dei habent, Sed Non secundum scientiam [10, 2].

[3] Hoc est portentum, Quod proprie et solum repugnat fidei, resistit [4] obedientie, facit homines durȩ ceruicis et incorrigibiles, vt in hȩreticis [5] et scismaticis patet.

⁶⁵ Quia Velut sit impossibile eos errare, ita duri stant [6] et obstinati in bona sua intentione, In hoc totam summam suȩ salutis [7] statuentes, quod pie intendant et Dei zelo. Hos Scriptura proprie appellat [8] prauos seu Curuos corde et mente corruptos, Vtpote qui non sint corrupti [9] carne seu in Corporalibus vitiis, Sed in spiritualibus, sibi in sensu et bono [10] obiecto spirituali obstinati. Hos et B. Virgo arguit dicens: ‘Dispersit [11] superbos mente cordis sui.’

⁶⁶ Ex horum Numero sunt hodie Pontifices [12] et Principes, qui neglectis suis officiis zelo Dei et pia intentione agunt [13] aliena negocia, Et omnis, qui relicto bono viliore, quod debet, maius [14] bonum i. e. maioris boni speciem fallente diabolo sequitur. Iste enim [15] est sensus et caput serpentis antiqui Et omnium discordiarum causa et [16] fons, pater superbiȩ et pertinaciȩ et incredulitatis, Et propter salutem [17] impedit salutem.

⁶⁷ [18] Igitur Notandum, Quod ‘secundum Scientiam zelare Deum’ Est in [19] pia ignorantia et mentalibus tenebris Deum zelare, Hoc est, Nullum tam [20] grande bonum estimare, etiamsi Deus ipse esse appareat et omnis gloria [21] eius, Quin semper timidus sit, paratus duci et flecti ac doceri ad quodcunque [22] vilius bonum. Ac sic semper sine scientia, sine sensu, sine mente [23] ad omnia esse indifferentem, quȩcunque requirantur siue per Deum siue [24] per hominem siue per quamcunque creaturam. Nesciunt enim eligere, [25] Sed expectant eligi et vocari. Sic psalmo 17.: ‘Cum electo electus eris.’ [26] Non ait: eligente electus eris.

⁶⁸ [27] Hii sunt homines mites, docibiles, Sicut aurum ductile et in omnem [28] formam tractabile. Vnde In Scripturis sanctis differunt ‘Rectum’ et [29] ‘bonum’, Vt psalmo 124.: ‘Benefac, Domine, bonis et rectis corde. Declinantes [30] autem in obligationes’ (i. e. prauitates contra et a rectitudine) [31] ‘adducet Dominus simul cum operantibus iniquitatem’ i. e. bonum vane (W414) [1] estimatum secundum illam prauitatem. Hȩc rectitudo ferme transfertur [2] ‘ȩquitas’, Vbi recte transfertur, Vt sit Iustitia recta Bonum rectum, [3] Iustitia autem praua seu propria bonum peruersum Et prauum. [4] Ecclesiastes: ‘Peruersi difficile corriguntur.’

⁶⁹ Vnde psalmo 44.: ‘Virga [5] equitatis’, alias ‘directionis’, hoc est, rectitudinis, ‘Virga regni tui’. Quia [6] ‘dirigit mansuetos in Iudicio’ i. e. eos, qui nihil sciunt, non seipsos dirigunt [7] in consilio et sensu proprio. Igitur ‘secundum scientiam zelare’ [8] Est nihil scire, quod zeletur. Scire enim se non scire, Hȩc est ista [9] scientia, secundum quam Iudȩi non habent zelum. Sciunt enim se scire. [10] Qui enim scit se non scire, est mitis, dirigibilis, non resistens, Sed omnibus [11] manum dare promptus.

⁷⁰ [12] Bl. 111 bis. *Quis ascendet in cȩlum? [10, 6].

[13] Ista Verba non ad hunc sensum ponit Moses Deut. 30., Sed Apostolus [14] ex abundanti suo sensu in spiritu Nucleum eorum eruit, Magno velut [15] argumento nos erudiens, Quod vniuersa Scriptura de solo Christo est [16] vbique, si introrsum inspiciatur, licet facietenus aliud sonet in figura et [17] vmbra. Vnde et dicit: Finis Legis Christus [10, 4], q. d. omnia in Christum [18] sonant. Quod adeo verum esse id probat, quod hoc verbum, alienissimum [19] a Christo, tamen Christum significat. Exponuntur autem diuersis [20] Modis.

⁷¹ [21] Primo Vt in glosa, Quod Apostolus duas Iustitias sic inuicem [22] comparat, vt Iustitiȩ legis tribuat opus, Iustitiȩ autem fidei verbum. [23] Quia ad legem requirebatur opus, ad verbum autem requiritur fides, [24] || ad opus requirebatur lex, Vt sciretur, quid fieri deberet, Sed ad fidem [25] requirebatur verbum, Vt non sciretur, Sed crederetur. || Ergo Iustitia [26] illa stat in opere facto, Ista autem in verbo credito.

⁷² Ideo Quod sit illud [27] verbum, exprimit dicens: Ne dixeris etc. [10, 6], i. e. Q. d. Verbum credendum [28] est Nihil aliud Quam illud: Christus est mortuus et resurrexit.

⁷³ [29] Vnde Iste Negatiue et quesitiue locutiones affirmatiuas includunt (W415) [1] vehementiores, vt: ‘Quis ascendet in cȩlum?’ i. e. dicas constantissime [2] Christum ascendisse in cȩlum, Et saluus eris. Et noli vllo modo dubitare, [3] Quod ascenderit; hoc est enim verbum, quod saluabit te. Sic docet Iustitia [4] fidei. Hec est via Compendii et breuis ad salutem. Iustitia autem legis [5] longa Ambages et circuitus, Vt figuratum est in filiis Israel in deserto.

⁷⁴ [6] Secundo Stapulensis Intelligit, Quod Moses in istis verbis insinuauerit [7] Christi Iustitiam et eius descensum et ascensum. Vnde sic ipse transfert: [8] ‘De ea autem, que ex fide est, sic dicit: Quis ascendet in cȩlum? [9] Hoc significat Christi descensum. Aut: Quis descendet in abyssum? Hoc [10] significat Christi ex mortuis reductionem.’ Ideo ipse refert hanc particulam [11] ‘hoc est’ seu ‘hoc significat’ ad illas quȩsitiuas: ‘Quis ascendet?’ [12] ‘Quis descendet?’ et non ad verbum illud ‘Ne dixeris’. Sed ita anxie [13] et perplexe laborat in huiusmodi expositione, Vt nihil sensus inde percipi [14] possit.

⁷⁵ [15] Tercio Erasmus putat hic nihil esse difficultatis Et frustra laborari [16] ab expositoribus, scil. Quod Apostolus Velit Mosen istis verbis eos compescuisse, [17] qui non credunt, nisi experimentum rei Videant, vt: ‘Quis [18] ascendet in cȩlum?’ i. e. Ne dixeris: Christus non est in cȩlis, licet non [19] videas, Sed tantum crede. Qui enim hoc non credit Et dicit: ‘Quis [20] ascendit in cȩlum?’ hic idem facit, vt qui neget Christum illic esse aut [21] velit sibi experimentum huius fidei fieri.

⁷⁶ [22] Sed Quicquid sit, Intentio Apostoli Est, Quod tota Iustitia hominis [23] ad salutem pendet ex verbo per fidem Et non ex opere per scientiam. [24] Bl. 111 bis b. Vnde et per omnes prophȩtas *Nihil aliud arguit | Deus |, Quam [25] quod nollent audire vocem suam, Et prophȩtis Non opera, Sed verba et [26] sermones commendauit. Vnde Iere. 7. expresse dicit: ‘Hȩc dicit Dominus [27] Exercituum, Deus Israel: Holocaustomata vestra addite victimis vestris [28] et comedite carnes.

⁷⁷ Quia non sum locutus cum patribus vestris et non [29] precepi eis in die, qua eduxi eos de terra Egypti, de verbo holocaustomatum [30] et victimarum. Sed hoc verbum precepi eis dicens: Audite [31] vocem meam, Et ero vobis Deus Et vos eritis mihi populus.’ Et Isa. 1.: [32] ‘Audite verbum Domini, principes Zodomorum, auribus percipite legem [33] Dei vestri, populus Gomorre. Quo mihi multitudinem victimarum [34] vestrarum?’ Et sequitur: ‘Si volueritis et audieritis me, bona terrȩ (W416) [1] comedetis.’ Item eiusdem vlt⌊imo: ‘Ad quem autem respiciam nisi [2] ad pauperculum et contritum spiritu et trementem sermones meos? Qui [3] enim Immolat bouem, quasi qui interficiat virum, Qui odorificat thus, [4] quasi qui benedicat Idolo’ etc. ‘Hȩc omnia elegerunt in viis suis’ etc.

⁷⁸ [5] Hoc autem Non prestat Nisi fides, Quȩ excecat omnem sapientiam [6] carnis faciens Nihil sciri, paratum doceri ac duci et promptum audire [7] et cedere. Quia Non Magnitudinem operum, Sed mortificationem veteris [8] hominis requirit Deus. Non autem Mortificatur Nisi per fidem, quȩ [9] humiliat sensum proprium et subiicit alterius.

⁷⁹ Tota enim Vita v|eteris [10] hominis stat in sensu seu mente seu sapientia et prudentia carnis Sicut [11] Serpentis vita in capite. Contrito itaque capite isto totus homo vetus [12] mortuus est. Quod facit, vt dixi, fides verbi Dei. Non quod de cȩlo tantum [13] sonat, Sed quod vsque hodie ex ore cuiuslibet boni viri, precipue [14] prelati, procedit. Idcirco Contentiosi sunt increduli et offendunt [15] semper in verbum fidei. Quia Vbi credere debent, demonstrari sibi volunt, [16] Semper se rectum Videre presumentes et cȩteros errare. Qui enim Non [17] cedit et se non errare semper putauerit, certissimum est, Quod adhuc [18] viuit in eo Adam et vetus homo et Christus nondum in illo resurrexit.

⁸⁰ [19] Vnde preciosissimam obedientiam Deus abscondit equaliter sub [20] magnis et minoribus operibus Nec differentiam respicit operum, Sed [21] precium obedientiȩ. Ideo Stultorum prudentia semper ad opus plus [22] quam ad verbum respiciens verbi dignitatem incipit ex operum dignitate [23] Vel indignitate pensare. Et Vbi opus fuerit Vile, statim et verbum vile [24] reputat et contemnit. Quia ‘prudentia carnis’ adhuc viuit, que discernit [25] bonum et malum, ex primo peccato de ligno scientie boni et mali nata.

⁸¹ [26] Econtra prudentia spiritualium neque bonum neque malum scit, [27] Sed semper ad verbum, non ad opus respicit Et operis dignitatem ex [28] verbo pensat ac estimat, Vbi, etiamsi opus esset omnium vilissimum, [29] tamen ideo preciosissimum ȩstimat, Quia verbum preciosissimum semper [30] reputat.

⁸² [31] Hac arte Serpens antiquus illusit Euam, Sed Non Adam, Et illudit [32] vsque hodie omnes superbos. Quia statim reuocauit Euam a verbo ad [33] opus dicens: ‘Quare precepit Vobis Deus?’ etc. Tunc illa operis paruitatem [34] contemplata cȩpit et verbum contemnere. Sic Saul quoque [35] Bl. 112. verbum Dei negligens propter magnitudinem Victimarum, *Sic Vsque (W417) [1] hodie Operum Iustitiarii eo Maiorem se habere salutem sperant, quo [2] maiora fȩcerint opera, Eo ipso certissimo signo cogniti, Quod sunt increduli, [3] superbi et verbi contemptores, quo anhelant ad quantitatem operum.

⁸³ [4] Cui enim incesserit ista tentatio de quantitate operum, Vt parua [5] contemnat et magna miretur, illa fugiat, ista anhelet, hic est, Qui offendit [6] cum Iudȩis et hȩreticis in lapidem offensionis. Tunc enim Christus [7] manens sub vilibus operibus, quȩ precipiuntur verbo, relinquit illos in [8] operibus magnis, que suggerit diabolus per prudentiam carnis.

⁸⁴ [9] Igitur omni studio et totis viribus ac clausis simpliciter oculis ac [10] omni prudentia simplicem auditum intendere oportet verbo. Et siue [11] stultum siue malum, siue magnum siue paruum precipiat, hoc faciamus, [12] Ex verbo pensantes opus, Non ex opere verbum.

⁸⁵ [13] Alio etiam Signo cognoscuntur, Scil. Quod ea opera arripiunt, quȩ [14] apud homines ȩstimantur magna et que vulgus miratur. Quam cito [15] autem cessant ea mirari et vilia reputare, statim fastidit et tepefit etiam [16] ipse, qui fȩcit ea, vt appareat, Quod non tam opera nec Deum in illis, [17] Sed suam iactantiam in illis quesiuit. Vnde et opera, quȩ vilia sunt et [18] homines non ȩstimant, non anhelat; que tamen sola sunt anhelanda, [19] vbi sine verbo operamur.

⁸⁶ [20] Huc ergo respiciunt indocti predicatores rudem populum seducentes, [21] Qui Vel predicantes Vel legentes Magna opera in legendis sanctorum [22] Solum ea inculcant populis atque efferunt. tunc rudes audientes talia [23] aliquid esse, statim anhelant omnibus neglectis eadem imitari — Inde [24] veniunt tot indulgentiarum promissa et permissa pro templis edificandis, [25] ornandis, ceremoniis multiplicandis — Interim nihil solliciti, quid quisque [26] Deo debeat secundum vocationem suam.

⁸⁷ [27] Et papa et pontifices, Qui tam largi sunt pro temporalibus subsidiis [28] Ecclesiarum in indulgentiis, super omnem crudelitatem crudeles sunt, si [29] non maiora Vel equalia propter Deum gratis et intuitu animarum largiuntur, [30] cum omnia gratis acceperint gratis donanda. Sed ‘Corrupti [31] sunt et abominabiles facti sunt in studiis suis’, seducti et seducentes populum [32] Christi a vera cultura Dei.

Og paven og de tidligere paver, som er så rundhåndede med hensyn til kirkens timelige understøttelser i afladen, er over al grusomhed grusomme, hvis de ikke rundhåndet uddeler en større eller en lige så stor del på grund af Gud gratis og med henblik på sjælene, for når de har modtaget alt gratis, bør det også uddeles gratis. Men “de er korrupte og øver forfærdelige gerninger som det lyster dem”, de er ført vild og de fører Kristi folk vild, bort fra den sande gudsdyrkelse.

⁸⁸ [33] Vnde Audiui ridiculam, Sed eruditissimam historiam, Quod quidam [34] rudis homo audito eiusmodi Clamoso Buccinatore exemplorum, quod (W418) [1] ad Exemplum Simeonis in Vitis patrum de Columna Magnum aliquid [2] faciendum propter Deum esset, Tunc ille Consilio Dei, Vt irrideretur [3] stulta ista Cauillatio Ambonistarum et Videretur, quid fructus inde [4] sequeretur, si eorum Cauillis homines obedirent, cepit amore Dei Velle [5] nunquam mingere.

⁸⁹ Et sic aliquot dies perseuerans cȩpit ȩgrotare vsque [6] Bl. 112b. ad mortem, Et cum suaderetur, neminem audiuit. *Sed alio Consilio [7] Dei, Videte, quomodo solutus sit a proposito. Accessit astutus homo, [8] Deo suggerente informatus, Qui acrius in idem propositum exhortabatur [9] eundem dicens: O recte, bene tu facis, perge, mi frater, vt cȩpisti. Nam [10] et ego, sicut tu facis, faciam in despectum et odium omnium amicorum [11] meorum, quia non fauent mihi, sicut nec tui tibi.

⁹⁰ Tunc ille audito, [12] quod opus suum adeo vilipenderetur ac nihil esset apud homines, Vt [13] non solum non amore, Sed odio sui id fieri dicerent, statim Ecce sanatus [14] est et ait: Si ideo me dicunt facere, Non faciam. Ecce Vlcus mortale [15] cordis, quia propter homines faciebat, quod Vbi discissum fuit, statim [16] sanus factus est.

⁹¹ O prudens Consilium nimis et solo Deo Magistro datum, [17] quam directe tetigit morbum! Idcirco Sanctorum opera Non sunt [18] absolute predicanda i. e. hominibus commendanda, vt eadem faciant, [19] Sed addendum: Ecce in suo statu ille sic et sic viuit, tibi in Exemplum, [20] vt in tuo statu similiter facias, Non autem, vt illius eadem facias Et tuo [21] statu neglecto in illius transilias.

⁹² [22] Bl. 113. *Corde enim Creditur ad Iustitiam [10, 10].

[23] Quasi dicat: Nullis operibus, Nulla sapientia, Nullis studiis, Sed [24] neque diuitiis aut honoribus peruenitur ad Iustitiam, Licet multi nunc [25] oblatis duobus obolis peccatorum indulgentiam sibi promittant. Et multi [26] ideo Iusti volunt sibi videri, Quod multa sciunt, legunt, docent, Aut [27] quod sublimi dignitate fulgent et sacris ministrent.

⁹³ Verum Noua est [28] hȩc acquisitio Iustitiȩ contra | Vel supra | Aristotelem, Quoniam ex [29] actibus, puta maxime exterioribus frequenter actis, producatur Iustitia. [30] Sed Iustitia politica, idest coram Deo reproba. Vera itaque Iustitia (W419) [1] fit credendo ex toto corde verbis Dei, Vt supra 4.: ‘Credidit Abraham [2] Deo et reputatum est illi ad Iustitiam.’ Quod autem Iustitia Philosophi [3] ita dispertitur in distributiuam et commutatiuam, deinde et generalem, [4] Venit ex cȩcitate mentis Seu ex humana sapientia in temporalibus tantum [5] intenta secundum rationem tractandis, Scil. Vbi potest fieri, Vt [6] aliquis nulli, alius paucis, alius multis debeat et communicet.

⁹⁴ Verum [7] in Iustitia Dei Homo nulli non debet, Quia ‘factus est omnium reus’. [8] Offenso enim Creatori debet gloriam et Innocentiam suam, Creaturȩ vero [9] bonum vsum et cooperationem seruitutis Dei. Ideo non soluit, Nisi iis [10] omnibus subiectus humiliet se in nouissimum locum, Nihil sibi in omnibus [11] querens.

⁹⁵ Sicut Iuriste dicunt: ‘Qui cedit omnibus bonis, satisfȩcit’; Ita [12] qui cedit Deo creaturis, etiam seipso et libens ac volens it in nihilum [13] et mortem ac damnationem sponte confitens Nec dignum sese arbitrans [14] aliquid horum sese participare, hic sane Deo satisfȩcit et Iustus est. Quia [15] nihil retinuit sibi, omnia cessit Deo et creaturis. Hoc fit per fidem, [16] Qua homo sensum suum captiuat in verbum crucis et abnegat se et a [17] se omnia, mortuus sibi et omnibus. Et sic soli Deo viuit, ‘cui omnia [18] viuunt’, etiam mortua.

⁹⁶ [19] Ore autem Confessio fit ad salutem, Scil. Quod fides ad Iustitiam [20] perducens Non peruenit ad finem Iustitiȩ scil. salutem, Si non peruenit [21] ad confessionem. Confessio enim est opus fidei precipuum, Qua homo [22] negat se et confitetur Deum ac ita negat et confitetur, Vt etiam vitam [23] et omnia neget, antequam se affirmet. Moritur enim in confessione Dei [24] et abnegatione sui. Quomodo enim potest fortius se abnegare quam [25] moriendo pro confessione Dei? Tunc enim relinquit se, vt stet Deus et [26] confessio eius. (W420)

⁹⁷ [1] Bl. 113b. *Diues in omnes, Qui Inuocant illum [10, 12].

[2] Noua Locutio! Potuit enim dicere ‘promptus’, ‘facilis’, Seu Vt lex [3] dicit, ‘Misericors ad clamantes ad se et benignus ad exaudiendum’, [4] Sicut psalmo 43.: ‘Quoniam tu, Domine, suauis et mitis et multȩ misericordie [5] omnibus Inuocantibus te.’ Sed Id voluit Apostolus Notare, Quod [6] et alibi dicit, Quia Deus dat Inuocantibus supra quam petunt, Ita, vt [7] Inuocatio comparata donationi Sit pauper et modica Ita, vt nec tanta [8] cogitare potuisset Inuocans, nedum petere.

⁹⁸ Vt Eph. 3.: ‘Potens est omnia [9] facere superabundanter quam petimus aut intelligimus.’ Et Supra Ro. 8.: [10] ‘Nescimus, quid oremus, sicut oportet.’ Et 2. Cor. 9.: ‘Potens est [11] autem Deus omnem gratiam abundare facere in vobis.’ Diues ergo [12] Deus Exaudiendo, Sed nos pauperes inuocando; potens ille implendo, [13] trepidi | nos | et infirmi petendo. Quia nec tantum petimus, quantum [14] donare ille potest et vult, hoc est, Nos non secundum potentiam eius [15] petimus, Sed longe infra potentiam eius secundum infirmitatem | nostram |.

⁹⁹ [16] Ille autem non potest dare nisi secundum potentiam suam. Ideo semper [17] plus dat quam petitur. Ideo dicit: ‘Dilata os tuum, et ego’ (non stillabo [18] Sed) ‘implebo illud’, i. e. pete, quantumcunque potes, plus ego dono, [19] quia potens est donatio super potentiam petitionis tuȩ. ideo ‘et spiritus [20] adiuuat infirmitatem nostram’ in petendo.

¹⁰⁰ Hoc enim ‘potens’, quod [21] hic de Deo dicitur, Non, vt in logica, accipitur pro contingenter ac Libere [22] valente ac facultatem habente, quando et vbi voluerit. Sed grec⌊e [23] est ‘Dynameno’ | i. e. potenti |. Quod significat eam potentiam, quam [24] supra dixi ‘robur’ seu ‘vires’, ‘virtutem’, Vt sit sensus: Deus quando [25] dat, tam potenter ac fortiter dat, vt nec cogitare talia potuissemus. [26] Sic enim potens est i. e. preualidus et fortis, vt plus, quam petat infirmitas, (W421) [1] donet. Sed addit ‘secundum virtutem’ (grec⌊e ‘Dynamin’), [2] ‘qua operatur in nobis’, Vbi excludit robur carnis.

¹⁰¹ Quia non operatur [3] in nobis secundum virtutem carnis nec sic exaudit, Sed secundum spiritualem [4] virtutem. Hȩc est enim ‘vltra quam intelligimus’, Grec⌊e ‘Noumen’ [5] i. e. sentimus, sapimus a ‘Noys’ i. e. mens, sensus, estimatio. [6] Superat enim omnem sensum eius exauditio, i. e. quod non, vt nos [7] preconcepimus et cogitauimus et prudenter, vt videtur, elegimus.

¹⁰² Quia [8] infirme et impotenter eligimus, hoc est, infirma sunt et impotentia ea, [9] que petimus, si nobis darentur, cum non nisi intra limites nostri sensus [10] sunt, ideo statim Vel|ut|temporale quid in fastidium futura. Eodem [11] modo dicit Phil.: ‘Et pax Dei, que exuperat omnem sensum’ (i. e. ‘Noyn’), [12] hoc est sapere, sentire, intelligere, Vt supra, ‘custodiat corda vestra et [13] sensus vestros’ i. e. ‘Noemata’, hoc est sensa et mentata per mentem [14] Vel sensum, Vbi nos ‘intelligentias vestras’.

¹⁰³ [15] Bl. 114. *Quomodo ergo Inuocabunt, in quem non crediderunt? [10, 14].

[16] Ista Quattuor per ordinem sibi arrogant omnes superbi mente, Vt [17] Iudȩi et hȩretici ac Scismatici, Qui omnes falluntur specie pietatis. [18] Nam ista quattuor sic se habent, vt alterum ex altero sequatur, Et vltimum [19] est Causa et antecedens omnium aliorum, Scil. Quod Impossibile [20] est predicare eos, qui non mittuntur; Ex hoc sequitur, Quod Impossibile [21] est eos audire, quibus non predicatur; Et ex hoc, Quod Impossibile est [22] eos credere, qui non audiunt; Et tandem impossibile, Quod Inuocent, [23] qui non credunt; Ac vltimo Impossibile, Quod saluentur, qui non Inuocant.

¹⁰⁴ [24] Ideo tota radix et origo salutis est in Deo mittente, Quo non [25] mittente false predicant, qui predicant, Et idem est | hoc predicare |, [26] quod non predicare, immo melius esset non predicare. Et false audiunt, [27] qui audiunt, Ac melius esset non audire. Et false credunt, [28] qui illis credunt, Et melius esset non credere. Et false Inuocant, qui [29] sic Inuocant, Meliusque erat non Inuocare. Quoniam tales predicantes [30] non predicant, audientes non audiunt, credentes non credunt, Inuocantes [31] non Inuocant et Salvandi damnantur.

¹⁰⁵ Prouer. 1.: ‘Tunc clamabunt ad (W422) [1] me, et non exaudiam eos.’ || psalmo 109.: ‘Virgam Virtutis tuȩ emittet [2] D⌊ominus ex Zion.’ Et tunc ‘dominare’, i. e. Robuste ages, ‘et efficax erit [3] predicatio tua in medio inimicorum’. Illi autem in medio amicorum [4] dominantur, quia blandiciis attrahunt. || Et psalmo 17.: ‘Clamauerunt, [5] nec erat, qui saluos faceret, ad Dominum, nec exaudiuit eos.’ Ideo isti [6] sunt simulachra coram Deo, habent aures et non audiunt, os et non [7] loquuntur etc. Quare? Quia non ex Deo. | Quando enim Deus verbum [8] emittit, ßo geets mit gewalt, vt non tantum amicos et applaudentes, [9] Sed inimicos et resistentes conuertat. |

¹⁰⁶ [10] Ideo Ante omnia oportet aduertere, Vt is, qui docet, sit a Deo [11] missus sicut Iohannes. Quod cognoscitur, Si per miracula et testimonium [12] de cȩlo sese probauerit missum | Vt Apostoli | Vel authoritate | eiusmodi [13] | cȩlitus confirmata vlterius missum et sub humili subiectione [14] eiusdem authoritatis predicet, semper stare Iudicio illius | paratus | ac, [15] que mandata ei sunt, loqui, non que placita sunt sibi ac Inuenta. ||

¹⁰⁷ Vt [16] Zach. 13.: ‘Et erit, cum prophetauerit quispiam vltra, dicent ei pater [17] eius et mater eius, qui genuerunt eum’ (i. e. prelatus et Ecclesia): ‘Non [18] Viues’ (i. e. sis anathematisatus et excommunicatus), ‘Quia mendacium [19] locutus es in nomine Domini. Et configent eum pater eius et mater [20] eius, Qui genuerunt eum, cum prophetauerit.’ || Hoc est telum fortissimum, [21] quo percutiuntur hȩretici. Quia sine testimonio Dei Vel authoritatis [22] a Deo confirmatȩ, Sed proprio motu, specie pietatis erecti predicant.

¹⁰⁸ [23] Vt Iere. 23.: ‘Ipsi currebant et ego non mittebam eos.’ Et tamen [24] audent dicere: Nos saluabimur, Quia Inuocamus nomen Domini; Nos [25] Inuocamus, Quia credimus; Nos credimus, quia audimus; Nos audimus, [26] quia predicamus. Sed ho[c] dicere Non possunt: Nos predicamus, quia [27] missi sumus. Hic, Hic iacent! Et hic est tota vis et salus, sine quo cȩtera [28] falsa sunt, licet, an falsa sint, non cogitent. Ideo Apostolus Ro. 1., Ne (W423) [1] euangelium per hominem intrasse mundum putaretur, Magnifice illud [2] Bl. 114b. commendat.

¹⁰⁹ Primo, Quod sit promissum antea *diu, quam veniret, [3] Non nouiter Inuentum. Deinde non per vnum, Sed per multos et prophȩtas [4] Dei, Non tantum in voce, Sed et in Scripturis etiam Sanctis. [5] Tale debet et testimonium hȩreticus proferre suȩ doctrinȩ et hȩresis. [6] Monstret, vbi sit ante promissum et a quo. Deinde per quos, tandem [7] in quibus Scriptis, vt sic etiam literas velut testes exhibeant. Sed horum [8] illi nihil solliciti stulte dicunt: Nos veritatem habemus, Nos credimus, [9] Nos audimus, Nos Inuocamus, quasi hoc satis sit ex Deo esse, Quia ipsis [10] ita ex Deo videatur esse, Et non necesse sit Deum sermonem suum confirmare [11] et cooperari sequentibus signis ac prȩcedentibus promissis et [12] prophetiis.

¹¹⁰ [13] Sic Ergo Authoritas Ecclesie instituta, vt nunc adhuc Romana [14] tenet ecclesia: secure predicant, qui sine aliis vitiis euangelium predicant.

[15] Verbum enim, Quod predicant hȩretici, suaueplacentiam eis parturit, [16] Quia sonat, sicut volunt. Volunt autem summam pietatem (vt sibi videtur). [17] Ac sic stat apud eos sensus eorum integer et voluntas viua. Quia [18] non contra nec supra quam cogitant, sed secundum quod cogitant, [19] venit, Vt iam velut ȩquales vel etiam Iudices sint verbi.

¹¹¹ Sed vere [20] verbum Dei, si venit, venit contra sensum et votum nostrum. Non sinit [21] stare sensum nostrum, etiam in iis, que sunt sanctissima, Sed destruit [22] ac eradicat ac dissipat omnia. Vt Iere. 1. et 23.: ‘Nonne verba mea sunt [23] quasi ignis et quasi malleus contra petram?’

¹¹² Vnde Signum, Quod [24] quis vere verbum Dei habeat ac portet in se, est illud infallibile, Si nihil [25] in se Inuenit, in quo sibi placeat, Sed tantum displiceat, tristetur in omnibus, [26] [que] scit, dicit, facit, patitur, Et solum in aliis Vel in Deo sentit, [27] quod placeat sibi. Econtra euidentissimum signum, Quod verbum Dei [28] vere non sit in aliquo, est, Si Inuenit in se, in quo sibi placeat, Gaudet, [29] quod dicit, scit, facit, patitur. Ratio omnium, Quia verbum Dei [30] ‘conterit petram’ ac destruit et crucifigit, quicquid nobis in nobis placet, [31] et non relinquit in nobis, nisi quod displiceat, vt sic in solo Deo doceat [32] placentiam, gaudium, fiduciam habere, extra se Vel in proximo lȩtitiam [33] et congratulationem. (W424)

c

¹¹³ [1] Bl. 115. *Quam speciosi pedes Euangelisantium pacem [10, 15].

[2] Primo ‘speciosi’ dicuntur propter puritatem, dum non euangelisant [3] propter quȩstum aut vanam gloriam, vt nunc passim fit, Sed solum ex [4] obedientia Dei et propter salutem auditorum.

[5] Secundo ‘Speciosi’ secundum heb⌊raicam proprietatem magis significat [6] desiderabile et | optatum, | gratiosum seu amore et affectu dignum, [7] teutonice lieblich vnd genehem.

c

¹¹⁴ Et sic sensus, Quod iis, qui sub lege [8] sunt, amabilis et desiderabilis sit predicatio euangelii. Nam lex non nisi [9] peccatum ostendit et reos facit ac sic conscientiam angustat, Euangelium [10] autem angustatis eiusmodi optatum nunciat remedium. Ideo lex mala, [11] Euangelium bona, lex iram, Euangelium pacem nunciat.

c

¹¹⁵ Lex dicit [12] (Vt Gal. 3. allegat Apostolus): ‘Maledictus omnis, qui non permanserit [13] in omnibus, quȩ Scripta sunt in libro legis, vt faciat ea.’ At nullus permansit, [14] vt faceret, Vt ibidem: ‘Quicunque enim ex operibus legis sunt, [15] sub maledicto sunt.’ Euangelium autem dicit: ‘Ecce agnus Dei, [16] Ecce qui tollit peccata mundi.’ Lex conscientiam vrget peccatis, Sed [17] Euangelium liberat eam et pacificat per fidem Christi. Vnde et Supra: [18] ‘Moses Scribit Iustitiam, que est ex lege, quod Qui fȩcerit ea, viuet in [19] eis’, q. d. Apostolus: Nullus autem fȩcit ea, ergo Nullus viuit in eis.

c

¹¹⁶ [20] Vnde iterum Gal. 3.: ‘Quoniam autem in lege nemo Iustificatur apud [21] Deum, Manifestum est, quia Iustus ex fide viuit. Lex autem non est ex [22] fide, Sed qui fȩcerit ea, viuet in eis.’ Et supra c. 2. dixit: ‘Non [23] enim auditores legis Iustificabuntur, Sed factores legis Iustificabuntur [24] apud Deum’, Q. d. omnes apud Deum extra fidem sunt tantum auditores. [25] Quia ‘qui fȩcerit ea, viuet’; Sed nullus facit; Alioquin quid opus [26] est fide?

c

¹¹⁷ [27] Exprimit autem spiritus isto verbo ‘Euangelisantium’ vltra ea, que (W425) [1] in glosa sunt dicta, etiam id, quod ‘pax’ et ‘bona’ eiusmodi sint non [2] visibilia secundum mundum, Quia tam occulta, Vt non nisi verbo nuncientur [3] Nec nisi per fidem verbi apprehendantur. Sunt enim non exhibita [4] ad sensum bona et pax, Sed nunciata verbo ac sic fide tantum percipienda [5] | i. e. sine experientia, donec vita futura veniat |.

c

¹¹⁸ [6] ‘Bona’ autem refertur ad Gratiarum et donorum collationem, ‘pax’ [7] vero ad malorum remotionem; Ideo prius ‘pacem’, deinde ‘bona’ ponit. [8] Igitur sub cruce sunt ista bona, Quia pacis et bonorum istorum nullus [9] est capax, Nisi paci et bonis mundi renuncians propter fidem patiens [10] sit in malis et turbationibus mundi et conscientiȩ.

c

¹¹⁹ [11] Bl. 115b. *Quid autem per ‘pedes’? Secundum primam acceptionem significant [12] affectus et vota predicantium, quȩ debent esse syncera ab omni [13] lucro et gloria.

c

¹²⁰c

c